STANDARDY KONSERWATORSKIE TRANSPORTU DZIEŁ SZTUKI
W literaturze przedmiotu' możemy znaleźć różne klasyfikacje zagrożeń, z którymi mamy do czynienia transportując dzieło sztuki i które należ}' wziąć pod uwagę podczas projektowania odpowiedniego dla nich opakowania. Proponuję wyodrębnić dwie grupy czynników. które mogą powodować powstawanie zniszczeń: zagrożenia zewnętrzne i wewnętrzne.
W przepadku obiektów złożonych i skomplikowanych zwykle przyczyna zniszczenia są jednocześnie czynniki pochodzące z obu wyodrębnionych grup.
Często odbywał się na wozie wyłożonym słomą lub też bezpośrednio na półkach w pociągu. Ciężko jest określić rozmiar szkód do jakich doszło podczas tych przedsięwzięć z uwagi na ubogą dokumentację obiektów na różnych etapach oraz brak zaawansowanych metod, pozwalających zaobserwować uszkodzenia, jakimi dysponujemy obecnie.
Z czasem, w wyniku licznych badań znacznie poszerzających dotychczasową wiedzę teoretyczną o dziełach sztuki, zaczęto zdawać sobie sprawę ze znaczenia i korzyści stabilnego środowiska, co przełożyło się także na nowe metody pakowania i transportu. W połowie XX wieku pakowanie obrazów stało się bardziej świadome i przemyślane, a na całym świecie zaczęto organizować warsztaty szkolące w tej sztuce. Dostępność nowych materiałów oraz lepsze ich zrozumienie spowodowało dalszy rozwój technologii i technik pakowania. Obecnie największe muzea i specjalistyczne firmy transportowe stosując najnowsze osiągnięcia materiałów i narzędzi są w stanie zminimalizować do minimum ryzyko, na jakie narażone jest dzieło.
W późniejszych latach muzea na całym świecie rozpoczęły projekty mające na celu opracowanie jak najlepszych metod i znalezienie odpowiednich materiałów opakowaniowych. Organizowane były również konferencje opisujące wyniki pracy naukowców nad tym tematem. Powstało wiele artykułów opisujących ciekawsze przypadki transportu dzieł sztuki lub wybrane zagadnienia z tym związane a także szerszych publikacji. Wraz z powiększaniem się bazy dostępnych materiałów, tworzone były coraz szersze opracowania. Obecnie nie sposób jest omówić wszystkich pozycji dotyczących zarówno polityki i etyki przewożenia i wypożyczania dziel sztuki, jak i środowiska i samego sposobu transportu.
Opiera się na publikacji Roberta P. Sugdena z 1946 r., ale jej duży nacisk na ochronę odzwierciedla postępy, które od tego czasu zostały dokonane w nauce i technologii opiekowania się kolekcjami muzealnymi. Druga część książki odnosi się do największych niebezpieczeństw: nadmiernego oświetlenia i wahań temperatury i wilgotności. Pokazuje jak wygląda próba pogodzenia działania dla dobra zabytków oraz dbanie o wygodę i komfort odwiedzających muzeum.
W związku z brakiem obowiązku przestrzegania reguł i standardów technologicznych oraz poprawności warsztatu artystycznego, w sztuce ostatniego stulecia obserwujemy dowolność stosowania materiałów i konstrukcji według uznania artysty. Trudno zatem posługiwać się terminem błędu technologicznego, czyli określeniem stosowanym zwyczajowo w typowych schematach dokumentacji konserwatorskiej. Jednak trudności wynikające ze skomplikowanej techniki zastosowanej przez autora wynikają zwykle z dwóch różnych powodów. Pierwszy z nich, to nagminny u współczesnych artystów, motywowany wolnością twórcy w trakcie procesu kreacji, w pełni świadomy brak troski o to, jak stworzone dzieła zachowywać się będą w realiach życia codziennego oraz w miarę upływu czasu. Drugi to stosowanie nowych materiałów, których odporność na czynniki mechaniczne i starzenie nie została jeszcze dokładnie przebadana. W związku z takim podziałem, wyodrębniłam w tym zagadnieniu dwa osobne punkty, które postanowiłam opisać opierając się na konkretnych przykładach.
Większość dużych instytucji muzealnych czy wystawienniczych posiada własne skrzynie lub innego rodzaju opakowania wykorzystywane przy wysyłaniu elementów kolekcji na wystawy, do konserwacji itp. Często tego typu usługi świadczą wyspecjalizowane firmy transportowe posiadające własny sprzęt oraz wyszkoloną w tym celu załogę. Dzieła sztuki, nie zależnie, z jakiego pochodzą okresu, to przedmioty niezwykle delikatne i tylko prawidłowo skonstruowane opakowanie pozwala na bezpieczne nimi manipulowanie. Do przewożenia obrazów sztalugowych skonstruowano odpowiednie skrzynie, które umożliwiają pakowanie obiektów różnych wymiarów, przy jak najmniejszym zużyciu przestrzeni transportowej. Taką skrzynię można wykorzystać wielokrotnie, jest ekonomiczna i zajmuje niewiele miejsca. Ale wyobraźmy sobie problem, jaki powstaje, gdy muzeum chce przetransportować którąś z kinetycznych rzeźb Caldera.
Prawdopodobieństwo, że skrzynia, która umożliwiałaby bezpieczny transport takiego obiektu znajduje się gdzieś w magazynach muzeum, albo, że zaprzyjaźniona firma transportowa posiada akurat coś odpowiedniego, jest raczej znikoma. Dlatego od pewnego czasu w kręgach konserwatorskich i muzealnych, postuluje się potrzebę projektowania dla każdego nietypowego obiektu muzealnego osobnego opakowania, które służyłoby zarówno do transportu dzieła, jak i do przechowywania go w magazynie.
Proponowane rozwiązanie umożliwia uniknięcie wielu niebezpiecznych dla obiektu działań. Przede wszystkim zbędnego przekładania obiektu z miejsca, w którym był on przechowywany, (półka, szafa, pudło bądź skrzynia), do opakowania transportowego. W przypadku „Podróży” Aliny Szapocznikow, ze względu na delikatność konstrukcji jest to moment newralgiczny i jeden mały błąd, delikatne uderzenie, może spowodować katastrofę, co miało miejsce przy poprzednich próbach transportu. Przepakowywanie obiektów składających się z setek elementów (np. relief Tony Cragga „Britain seen from the north” z Tatę Gallery w Londynie) pochłania wiele czasu, i grozi zagubieniem którejś z oryginalnych części. Jednak zdecydowanie największa zaletą tego typu opakowań jest idealne dostosowanie do potrzeb obiektu. Dość duże znaczenie mają także względy ekonomiczne. Przygotowanie indywidualnej skrzyni dla każdego dzieła sztuki łączy się jednorazowo z dużym wydatkiem. Jednak suma zaoszczędzona na kolejnych konserwacjach powoduje, że zwraca on się stosunkowo szybko.
Nie istnieje system pakowania gwarantujący stu procentowe bezpieczeństwo przewożonego obiektu, niezależnie od jego konstrukcji i użytej technologii. Nawet w przypadku tradycyjnych obrazów na płótnie. W Neue Pinakothek w Monachium do testowania zagrożeń związanych z transportem obrazów służy system Vasari (Visual Arts System for Archiving and Retrieval of Images). Jest to metoda, która została wynaleziona i rozwinięta przy współpracy z Londyńską National Gallery dzięki środkom Unii Europejskiej. Umożliwia on rejestrację powierzchni obrazu w bardzo wysokiej rozdzielczości i dużym zbliżeniu, centymetr kwadratowy po centymetrze kwadratowym. Wykonane zdjęcia komputer zapisuje w specjalnie w tym celu skonstruowanej bazie danych. Po powrocie obiektu do muzeum powtarza się sesję. Komputer porównuje ze sobą zdjęcia wykonane przed wypożyczeniem obiektu oraz po jego zwrocie. Metoda ta umożliwia rejestrację nawet minimalnych zmian w kondycji obrazu. Dzięki jej wykorzystaniu potwierdziły się przypuszczenia, iż mimo niesamowitych postępów w dziedzinie transportu dzieł sztuki, każdy przewożony obiekt ulega zmianom. Zawsze można zarejestrować pewne uszkodzenia w mikrostrukturze obrazów oraz powiększanie się spękań i krakelur.
Środowisko transportu
W momencie, w którym przesyłka opuszcza rodzimą instytucję, właściciel traci kontrolę nad środowiskiem, w jakim przebywa dzieło sztuki aż do momentu jego dotarcia do planowanego celu. Nie jesteśmy w stanie przewidzieć wszystkich zagrożeń, jakie mogą wystąpić w trakcie takiej podróży, jednak biorąc pod uwagę dostępne dane dotyczące stosowanych środków transportu, niektóre z nich możemy w prosty sposób wyeliminować.
Środki transportu to ogół urządzeń, dzięki którym możliwe jest przemieszczanie ludzi lub ładunków. Wyróżniamy ich cztery podstawowe rodzaje: pojazdy drogowe, kolejowe, lotnicze i wodne. Transport może odbywać się za pomocą jednego lub wielu z nich, w zależności od ilości etapów. Ze względu medium transportowe, które wybierzemy, przewożony przez nas obiekt narażony jest na różnego typu zagrożenia (patrz rozdział: „Zagrożenia związane z transportem dzieł sztuki”).
prezentacja oparta na pracy magisterskiej Agnieszki Wielochy oraz pracy seminaryjnej Justyny Sasanki